الیاس، پسر یوسف، با نام هنری نظامی از شاعران و داستان سرایان بزرگ فارسی زبان در قرن ششم هجری است که در شهر گنجه امروزه در کشور آذربایجان قرار دارد. زندگی می کرده است. آنچنانکه از آثار این شاعر مشخص است، گویا مادر او از ایرانیان کرد نژاد و پدرش، احتمالا از اهالی تفرش یا فراهان بوده است. با وجود این، اطلاعات دقیق بیشتری دربارۀ زندگی این شاعر وجود ندارد.

 افکار بلند و شاعرانه نظامی در لابه‌لای آثارش باعث گردیده که از وی به‌عنوان شاعری حکیم یاد شود، این امر و مسائل دیگری نظیر تعداد بسیار مقلدان وی و همچنین عفت کلامش، نظامی را در زمره هشت شاعر طراز اول زبان و ادب فارسی قرار داده است.

تنها شاعری که توانست شعر تمثیلی را در زبان فارسی به حد اعلای تکامل برساند نظامی است. وی در انتخاب الفاظ و کلمات مناسب و ایجاد ترکیبات خاص تازه و ابداع و اختراع معانی و مضامین نو و دلپسند در هر مورد و تصویر جزئیات و نیروی تخیل و دقت در وصف و ایجاد مناظر رائع و ریزه‌کاری در توصیف طبیعت و اشخاص و احوال و بکار بردن تشبیهات و استعارات مطبوع و نو، در شمار کسانی است که، بعد از خود نظیری نیافته است. مهم‌ترین اثر او پنج گنج یا خمسه نظامی است.

نظامی گنجوی در بسیاری از مسائل و عقاید مهم دینی با معتزله مخالفت داشت و از اشاعره پیروی می‌کرد. همچنین با وجود پایبندی به اصول اسلام نسبت به ایران و ایرانی تعصب می‌ورزید. 

 وی افزون بر علوم معقول و منقول، در دانش‌های ادبی و عربی نیز مهارت داشت.همچنین در حکمت الهی، ریاضی و پزشکی دستی داشت.

با شاعرانی چون خاقانی و عوفی معاصر بود و گویا اشعاری هم در رثای خاقانی سرود. دولتشاه سمرقندی او را از جمله مریدان اخی فرج زنجانی (د ۵۵۷ ق/؟ م) صوفی مشهور دانسته که صحت و سقم این‌مطلب هنوز مشخص نیست.

نقاشی توسط نادر لنجانی